شوشتر سازه ساسانی خوزستان

به گزارش مهسان بلاگ، شوشتر 17 مجموعه باستانی برآورد شده و تمامی این محوطه ها به ثبت ملی رسیده است. آبشارهای شوشتر(سیکاها) شوشتر در موقعیت جغرافیایی E4851 N3202 در استان خوزستان واقع است.

شوشتر سازه ساسانی خوزستان

شوشتر

آبشارهای شوشتر(سیکاها) شوشتر در موقعیت جغرافیایی E4851 N3202 در استان خوزستان واقع است. سازه های آبی شوشتر در دوران ساسانیان، جهت بهره گیری از نیروی آب به عنوان محرک آسیاب های صنعتی ساخته شده است. در این مجموعه بزرگ، ساختمان آسیاب ها، آبشارها، کانال ها و تونل های بزرگ راهنمایی آب و سیکا که محلی جهت استراحت و تفریح است قابل توجه و جالب هستند.

محوطه آبشارهای شوشتر در جنوب پل بند گرگر و خیابان شریعتی واقع شده است. شوشتر از شهرهای استان خوزستان در جنوب غربی ایران است این شهر در دامنه های رشته کوه زاگرس واقع شده و بر اساس سرشماری منطقه ای در سال 1390 جمعیتی معادل 201 هزار نفر دارد فاصله راستا زمینی این شهر از اهواز، مرکز استان 85 کیلومتر و از تهران 831 کیلومتر است.

شوشتر از زمان ساسانیان تا ابتدای دوره پهلوی در اغلب دوره های تاریخی مرکز استان خوزستان بوده و در سال 1303 شمسی در پی شیوع بیماری و با دستور رضا خان آلاشتی(پهلوی) مرکز استان خوزستان (استان ششم ایران) از شوشتر به ناصری (اهواز) منتقل شد.

در شوشتر 17 مجموعه باستانی حدس شده و تمامی این محوطه ها به ثبت ملی رسیده است یکی از این آثار مجموعه سازه های آبی است که در 26 ژوئن 2009(5 تیر ماه 1388) در نشست سالانه کمیته میراث دنیای یونسکو در شهر سویل اسپانیا با احراز ایندکس 1،2و5 با عنوان نظام آبی تاریخی شوشتر یا (Shushtar Water Structure) به صورت یکجا به عنوان دهمین اثر ایران در فهرست میراث دنیای یونسکو با شماره 1315 به ثبت رسیده است.

آبشارهای شوشتر

مجموعه آسیاب ها و آبشارهای شوشتر در راستا رودخانه گرگر که خود از شاهکارهای فنی و مهندسی اعصار کهن است، بنا شده است. رود گرگر کاملاً به صورت دستکند می باشد و احداث آن را به اردشیر بابکان، شاهنشاه ساسانی نسبت داده اند.در سفرنامه مادام ژان دیولافوآ باستان شناس نامدار فرانسوی از این محوطه به عنوان بزرگ ترین مجموعه صنعتی پیش از انقلاب صنعتی یاد شده است.

این محوطه مجموعه ای از سد، تونل ها، کانال های فرعی و آسیاب های آبی است که به صورت یک مجموعه صنعتی- مالی بوده و جزئی از مجموعه بزرگ سازه های آبی شوشتر می باشد که در کتب تاریخی مکرراً به آن اشاره شده است.اساس کار مجموعه به این صورت است که سد گرگر راستا رودخانه را مسدود نموده و سطح آب را برای آبگیری 3 تونل حفر شده در تخته سنگ بالا می آورد. تونل های سه گانه، آب را به مجموعه راهنمایی می نمایند و به کانال های متعددی تقسیم می شوند که پس از گرداندن چرخ آسیاب ها، آب به صورت آبشارهایی به محوطه ای حوضچه مانند سرازیر می شود.

یکی از ویژگی های بسیار شاخص مجموعه آسیاب ها و آبشارها مجاورت آن با بافت تاریخی شهر شوشتر است. این محوطه علاوه بر استفاده های صنعتی، در ایام کم آبی نیز، آب مورد احتیاج ساکنین را تأمین می نمود. یک ویژگی بسیار زیبا و منحصر بفرد بصری نیز که در این مجموعه وجود دارد و جلوه ای خاص به آن می بخشد این است که آب حاصل از پساب آسیاب ها به صورت آبشارهای مصنوعی زیبا به محوطه ای حوضچه مانند می ریزد که منظره ای چشم نواز و دل انگیز را در مقابل دیدگان هر بیننده بوجود می آورد.

همچنین در محوطه پشت بند که محل آبگیری 3 تونل معروف سه کوره، دهانه شهر و بلیتی است نیز چشم انداز زیبایی به چشم می خورد. تونل های سه گانه در پشت پل بند گرگر، وظیفه انتقال حجم معینی از آب را برای به حرکت درآوردن پره های آسیاب برعهده داشته اند. مجموعه آسیاب ها و آبشارهای شوشتر با توجه به زمان ساخت از شاهکارهای فنی و مهندسی در دنیا است. این شاهکار مهندسی هم در ایران و هم در دنیا بی نظیر است.

راستا دسترسی به شوشتر

راستا دسترسی به آبشار شوشتر

این آبشار در شهر شوشتر و در خیابان شریعتی قرار داره که در جنوب پل بند گرگر واقع میشه. همچنین از اهواز تا شهر شوشتر نیز فاصله ای در حدود 100 کیلومتر می باشد.

پلکانی به عمق تاریخ 4000 ساله در جنوب محوطه آبشارها پلکان سنگی دست سازی احداث شده که بیش از 200 پله دارد و محوطه آبشارها را به نقاط مسکونی مشرف به مجموعه متصل نموده است. هرودت (زاده 484 - مرگ 425 پیش از میلاد) نیز در دو هزار و 500 سال پیش این پلکان را هزار ساله دانسته است و سنگ نوشته هایی در راستا آن مشاهده می شود که بیانگر قدمت باستانی آن است.

در راستا پلکان اتاق هایی تعبیه شده که محل استقرار نگاهبانان سازه های آبی است قدمت این اتاقک ها نیز بیش از چهار هزار سال تخمین زده شده و معماری و نیز سقف کوتاه آن مؤید اتاق نگهبان بودن این اتاقک هاست.این اتاقک ها ویژگی مهم دیگری هم دارد و آن پنجره های موازی و روبه روی دهانه آبشارهاست و گویی این پنجره های سنگی را فقط برای نگاهبانی و دید در شب و روز دهانه های آبشار تعبیه نموده اند.به موازات مجرای شتاب دهنده آب ورودی به آسیاب های آبی اتاقک هایی ساخته شده که از حجاری سنگ و صخره های شنی است این اتاقک ها را شوادون یا همان شبستان می گویند و در گذشته محل استراحت آسیابانان در روزهای گرم تابستانی شوشتر بوده است

این اتاقک ها علاوه بر پنجره های کوچک که در دیواره های آن ساخته شده، در سقف نیز پنجره هایی رو به بالا دارد چینش این پنجره ها نیز به گونه ای است که آسیابان علاوه بر نظارت بر چرخ سنگی بزرگ آسیاب، میزان و سرعت آب ورودی به مجرای شتاب دهنده آب را نیز ببیند و علاوه بر آن بر کار کارگران گندم ریز، آرد بر و سبوس جمع کن هم نظارت کند. شوادون تا چند سال پیش محل تفریح و شب نشینی های مردم شوشتر هم بوده و پذیرای خانواده ها در شب های طولانی زمستان های خوزستان به شمار می رفته است.

اگرچه پایگاه میراث دنیای سازه های آبی تاریخی شوشتر با همکاری سازمان علمی فرهنگی سازمان ملل (یونسکو) تشکیل شده و کارشناسان رشته های باستان شناسی، معماری و سازه های سنگی در حال مطالعه و پژوهش های کاربردی در محوطه باستانی توف بلیتی هستند اما با توجه به حضور کارشناسان باستان شناسی، مردم شناسی، هیدرولوژی و هیدرولیک سازه های آبی از سراسر دنیا در شوشتر ضرورت احداث مرکز ملی سازه های آبی احساس می شود و این مرکز در واقع مرکز جذب توریست و محقق خواهد بود و به معرفی این سازه ارزشمند تاریخی خواهد پرداخت.

دیوارهای آبشار شوشتر

ساختمان آبشارهای شوشتر

مجموعه آسیابها و آبشارها در شرق شوشتر، در راستا رود گرگر و در جنوب پل بند گرگر قرار گرفته است.این مجموعه محوطه ای به وسعت 5 هکتار را در بر می گیرد که با عناصری چون کانالها تونل ها و آسیاب ها یک سازه هیدرولیکی بزرگ را تشکیل می دهد که با هدف بهره گیری از قدرت نیروی آب جهت استفاده های صنعتی احداث گشته است و علاوه بر آن ریزش آب از فراز صخره ها بر سطح رودخانه باعث بوجود آمدن آبشارهای مصنوعی شده است که مناظر بی نظیری خلق نموده است.

این مجموعه مشتمل بر حدوداً40 آسیاب آبی می باشد که آب مورد احتیاج آنها از پشت بند گرگر توسط سه تونل‹‹ بلیتی، دهانه شهر، سه کوره›› به پایین است منتقل و در اعماق زمین به شعب فرعی تقسیم می شوند. به طور کلی تمامی شعب وظیفه تأمین آب مورد احتیاج آسیابها و در سالهای اخیر نیروگاه برق آبی و کارخانه یخ و چرخاندن چرخ آنها را بر عهده دارند. پس از تأمین آب مورد احتیاج، پساب حاصله به وسیله این تونلها با شدت زیاد بر سطح رودخانه ریخته که باعث ایجاد و خلق منظره ای زیبا می شود. این مجموعه نسبت به بافت مجاور حدود 20 متر پایین تر قرار گرفته است که شامل 3 بخش می باشد:

بخش شمالی:این بخش درست در زیر پل بند گرگر واقع شده است و شامل 6 آسیاب است .در این محوطه علاوه بر آسیابها، نیروگاه برق آبی مستوفی واقع شده است که درسال 1941 احداث شد. این نیروگاه دومین نیروگاه برق آبی در ایران است . ساختمان این نیروگاه بصورت یک سالن بزرگ است .

آبشارهای شوشتر

همچنین در بخش شمالی، ورودی اصلی محوطه واقع شده است که سابقاً بصورت شیب دار جهت عبور احشام بوده است، و در حال حاضر بصورت پلکانی ست. این ورودی سر پوشیده از دیر باز با نام ساباط ضابطون خوانده می شود چرا که در گذشته مأمورین دولتی در این مکان می ایستادند و از افراد و احشامی که داخل یا خارج می شدند مالیات و عوارض دریافت می کردند.

همچنین در بخش شمالی و در زیر پل نیز بقایای تأسیسات تلمبه خانه آب وجود دارد که در دهه 30 به منظور آبرسانی به بافت ساخته شد. این تلمبه خانه ،آب تونل سه کوره را به درون لوله های فلزی پمپاژ و برای مصارف شهروندان به خارج از محوطه راهنمایی می کرد. آب مورد احتیاج آسیابهای محوطه شمالی توسط تونل سه کوره تأمین می شود.

بخش شرقی: در محوطه شرقی 12 آسیاب وجود داشته که در حال حاضر ساختمان 8 باب از آنها بازسازی و مرمت شده اند. آسیابهای این محوطه نسبت به دو محوطه دیگر در عمق بیشتری قرارگرفته اند. دسترسی به این بخش در گذشته به وسیله پلکانی در دیواره شرقی بوده که تخریب شده است.

آب مورد احتیاج آسیابهای این بخش از تونل دهانه شهر تأمین می شود.

بخش غربی:در محوطه غربی بقایای حدوداً 20 آسیاب برجامانده که آب مورد احتیاج این آسیابها از تونل سه کوره تأمین میشود.

مهمترین عناصر شکل گرفته در ضلع غربی علاوه بر آسیابها و آبراههای دست کند یک پلکان سنگی بسیار بزرگ مشتمل بر 115 پله است که راه دسترسی بافت کهن به مجموعه بوده است. با استفاده از این پلکان اهالی منطقه به سهولت به آب شرب مورد احتیاج خود دست می یافتند. مشخصه این پلکان استفاده از عوارض طبیعی زمین جهت احداث آن می باشد. در ساخت این پلکان از قطعه سنگهای ماسه ای استفاده شده، و ملات بکار رفته در آن گل یا مخلوط گل و آهک بوده است. در حال حاضر این پلکان مرمت شده است.

در زیر پلکان غربی و بر بام آسیابی که در زیر این پلکان واقع شده است یک چهار طاقی موجود است که در اصطلاح محلی نمازخانه نامیده میشود، و محلی برای استراحت و نماز آسیابانان بوده است. این چهار طاقی که از سه طرف باز است دارای طول 5 متر، عرض 50/4 متر و ارتفاع 50/4 متراست. طاق های سازه مزبور از نوع جناغی ست. آسیابهای محوطه غربی مانند یک جزیره در بین کانال دوپلون و شاخه گرگر قرار دارند و تنها راه ورود به این محوطه به وسیله یک پل سنگی میسر می باشد. این پل که دوپولون نام دارد دارای دو دهانه، 9 متر طول، 3 مترعرض و 5 متر ارتفاع می باشد .

نمایی زیبا از آبشار شوشتر

بعد از دوپلون یعنی در محدوده آسیابهای ضلع غربی سابقاً یک ساباط قرار داشته که گفته می شود دارای یک ورود و دو خروجی بوده است. این ساباط بعنوان استراحتگاه مراجعین به آسیابها استفاده می شده و همزمان با تخریب آسیابها در سالهای اخیر از بین رفته است. همچنین در بخش غربی محوطه آبشارها سابقاً کارخانه یخ شوشتر قرار داشته که در حال حاضر از بین رفته است .

از دیگر بخشهای مهم مجموعه می توان از تونلها و کانالها نام برد:

مجموعه متشکل از سه تونل در 3 سطح متفاوت با نامهای بلیتی،دهانه شهر و سه کوره است .که در مجموع وظیفه اصلی راهنمایی آب از پشت پل بند گرگر به محوطه پایین دست را بر عهده دارند، سپس آب به وسیله انشعابات فرعی به مصارف فراوری انرژی آسیابها و آبیاری باغات اطراف می رسد. این انشعابات فرعی را در اصطلاح محلی نِیْر Neir (این واژه معادل نهر است و به تونلهای کوچک اتلاق می شود.) می نامند.

تونل بلیتی :

از آنجائیکه این کانال از زیر محله ای به همین نام عبور می نماید به نام بلیتی شناخته می شود. این تونل دارای طول تقریبی 360 متر و عرض تقریبی 5-7 متر می باشدکه سطح آن از بقیه تونلها بالاتر است. عملکرد آن گذراندن آبهای سیلابی وآبرسانی به آسیابهای ضلع شرقی محوطه می باشد. سطح این تونل در ارتفاع بالاتری نسبت به بقیه تونلهاست که این اختلاف سطح باعث شده تا تونل بعنوان سر ریز پل بند گرگر عمل کند.

تونل بلیتی شوشتر

از تونل بلیتی تعدادی کانال فرعی منشعب می شود که بعضی ازآنها با نام نِیر جهت آبیاری اراضی پائین دست و آبرسانی به منازل استفاده می شدند. تعداد دیگری از این تونلهای فرعی وظیفه گرداندن چرخ آسیابهای ضلع شرقی را بر عهده داشته اند. بزرگترین خروجی با نام توف دیدی(خروجی اصلی تونل بلیتی چون از سمت محوطه آبشارها دیده نمی شود و فقط بخار حاصل از ریزش آب قابل رویت است به این نام معروف است دیدی در زبان محلی همان دود یا غبار است) فقط در سه ماه پر بارندگی یعنی ماههای آذر، دی و بهمن جاری می شود. و دیگر خروجی ها با نام های داراب خان و دو برادران در سایر ماهها که تونل دهانه شهر آب داشته باشد نیز جاری هستند.

تونل دهانه شهر:

سطح تونل دهانه شهر از سطح تونل بلیتی پائین تر و از کانال سه کوره بالاتر است. راستا این کانال نسبت به تونل بلیتی کوتاه تر و دارای طول تقریبی 150 متر و عرض 50/1تا 2 می باشد. خروجی این تونل در قسمت شمال شرقی پل بند واقع شده است و به ضلع شرقی محوطه می ریزد و آب تعدادی از آسیابهای ضلع شرقی همانند دهانه شهر و حاج مندل را تأمین می نماید و سرریز آن از کانالهای خروجی حاج مندل و دهانه شهر سرازیر می شود. این تونل تقریباً در تمام سال بدلیل سطح نسبتاً پائین دهانه شهر بجز ماههایی که سطح آب خیلی پائین باشد،آب دارد.

دهانه تونل بلیتی

تونل سه کوره:

سه کوره نام یکی دیگر از تونلهای اصلی واقع در شمال مجموعه آبشارهاست که بدلیل دارا بودن سه ورودی بدین نام معروف شده است.

این تونل بطور کلی در اغلب فصول در زیر سطح آب است و دارای طول تقریبی 100 متر می باشد که وظیفه تأمین آب آسیابها ضلع غربی مجموعه را بر عهده دارد، تونل سه کوره در راستا حرکت خود در زیر پل بند گرگر با یک تونل انحرافی آب را به قسمت شمالی محوطه راهنمایی می نماید.

آب این تونل برای بکار انداختن آسیابهای ضلع شمالی استفاده می شود. بدلیل قرار دریافت ورودی این کانال در پائین سطح رودخانه، در تمام ماههای سال آب در آن جاری می باشد. خروجی اصلی آن به لوفا معروف است.(در زبان محلی به آبی که با شدت حرکت کند و فراوری موج کند لوف گفته می شود). آب این کانال آسیابهای ضلع غربی را که تعداد آنها 20 عدد می باشد تأمین می نموده است.

تونل سه کوره شوشتر

آسیابها :

در این محوطه دو نوع آسیاب تنوره ای(با پره محور عمودی) و شیبی(با پره محور افقی) وجود داشته است. که در سالهای اخیر استفاده از آسیابهای شیبی از رونق افتاده و آسیابهای تنوره ای جایگزین آن شد. در آسیاب شیبی بخاطر بهره گیری از تسمه، جهت تبدیل نیروی چرخشی افقی به عمودی، استهلاک بالاست و نسبت به آسیاب نوع تنوره ای مقرون به صرفه نیست، به همین دلیل از رونق افتاده است.

آسیاب تنوره ای:

آسیابی است که چرخاب آن با فشار نیروی آبی که در تنوره یا چال انباشته می شود می چرخد. در این نوع آسیاب آب از کانال با ارتفاع زیاد وارد تنوره یا چاه می شود و در انتهای تنوره یک دریچه به نام جَوَن(javan) به قطر 30 الی 40 سانتیمتر واقع شده است آب با فشار زیاد از آن خارج شده و به پره ها برخورد نموده و باعث چرخیدن آسیاب حول محور عمودی می شود.

آسیاب شیبی:

آسیابی است که پره های آن در شیب کانال آب قرار میگیرد و نیروی آب باعث چرخش آن حول محور افقی می شود. در سالهای اخیر استفاده از آسیابهای شیبی بخاطر بهره گیری از تسمه، جهت تبدیل نیروی چرخشی افقی به عمودی، استهلاک بالاست و نسبت به آسیاب نوع تنوره ای مقرون به صرفه نیست، به همین دلیل از رونق افتاده است.

سنگ آسیاب در شوشتر از چند پاره سنگ تشکیل می شود. از دلایل یکپارچه نبودن سنگ آسیاب می توان به موارد زیر اشاره نمود؛

1. حجم زیاد آب و سایز سنگ که باید بزرگتر باشد.

2. سختی جابجایی سنگ

3. اصطحلاک زیاد و سایش بسیار سنگ.

4. نا مرغوب بودن و نامناسب بودن جنس سنگ بومی منطقه برای اینکار.

ابعاد سنگ آسیاب با توجه به قدرت و حجم آب معین می شود در آسیاب های محوطه آسیابهای شوشتر قطر سنگ آسیاب معمولاً 1 متر و ارتفاع آن 35 سانتی متر می باشد.

ساختمان های محوته آبشار شوشتر

ساختمان آسیابهای محوطه آبشارها :

بخش رویین:یک یا دو اتاق تودرتو با پوشش گنبدی شکل و درگاههای طاقی شکل است و شامل بارانداز و دم سنگ و رومی می باشد. در ساختمان آسیابها از سنگ های ماسه ای تراش خورده استفاده شده است ، همچنین در پوشش ساختمان آسیابها از آجر استفاده شده است. در بعضی از این ساختمان ها بیش از یک آسیاب واقع شده است.

بخش زیرین:که به آن زیریو نیز گفته می شود شامل کانالها و تونلهای آب است که پره های آسیاب در آنجا می چرخد.

سیکا :

سیکا در انتهایی ترین قسمت ضلع غربی محوطه واقع شده است که دسترسی به فضای درون آن به وسیله چند پله دستکند میسر است. این فضا متشکل از 2 قسمت مسقف و یک حوض 8 ضلعی با کانالها و نهرهای کوچک است.آب حوض از یک جوی که از دیواره سیکا خارج می شود تأمین و به وسیله 2 کانال کوچک به خارج از سیکا ((درون گرگر)) راهنمایی می شود.

این محوطه تا قبل از دوره قاجار جزیی از کانالهای آب رسانی به آسیابها بوده است که بعدها در دوره قاجار در زمان حکومت محتشم(از حکام محلی شوشتر)سدی در این مکان زده شده و فضای مذکور بصورت تفرجگاه در این محل بوجود آمد. در این مکان آب از یک قسمت داخل حوض 8 ضلعی و سپس از این 8 ضلعی وارد 2 کانال و از آنجا وارد رودخانه میشود.

مجله کامپیوتر: از کامپیوتر و IT کلی مقاله و ترفند جالب اینجا داریم

مجله سرگرمی: مجله سرگرمی و گردشگری

پریها: مجله خبری، موفقیت، تفریحی، فناوری و گردشگری

منبع: نمناک
انتشار: 9 شهریور 1400 بروزرسانی: 9 شهریور 1400 گردآورنده: mahsanblog.ir شناسه مطلب: 43044

به "شوشتر سازه ساسانی خوزستان" امتیاز دهید

امتیاز دهید:

دیدگاه های مرتبط با "شوشتر سازه ساسانی خوزستان"

* نظرتان را در مورد این مقاله با ما درمیان بگذارید